Zakon o poreskom postupku i poreskoj administraciji i pravna sigurnosti poreskih obveznika
мај 31, 2023ПОРЕСКА ПРЕВАРА У ВЕЗИ СА ПОРЕЗОМ НА ДОДАТУ ВРЕДНОСТ
мај 17, 2024Malo ko se još uvek seća Zakona o ispitivanju porekla imovine iz doba SFRJ. Naime, tačno pre pola veka, u nameri da se bar delimično isprave očigledne nejednakosti koje su već ozbiljno opterećivale tadašnje samoupravno socijalističko društvo, 1974. godine donet je savezni Zakon o ispitivanju porekla imovine. Njegova primena nije išla baš najbolje, pa je zakonski tekst više puta menjan i dopunjavan, sve do 1989. godine kada je kompletan zakon stavljen van snage. Komisije za ispitivanje porekla imovine, koje su na osnovu tog zakona formirane pri svim lokalnim samoupravama, umesto da taj zakon sprovede u praksi, ubrzo su postale samo još jedan deo već glomaznog birkratskog aparata. Svi pokušaji da se ovaj zakon sprovede u delo nisu urodili plodom, a ubrzo su nastupili mnogo veći izazovi kojima nije odolela ni tadašnja zajednička država.
Ponovni pokušaj uvođenja socijalne pravde u Republici Srbiji učinjen je 2001. godine, donošenjem zakona krajnje rogobatnog naziva[1], zbog čega je on u javnosti poznat samo kao Zakon o ekstra profitu. Revolucionarne želje novih demokratskih vlasti nespretno artikulisane u zakonskom tekstu novog Zakona o ekstra profitu, bile su u koliziji kako sa ustavnim poretkom zemlje, tako i sa pojedinim važećim sistemskim zakonima. Upravo iz tog razloga pojedine odredbe Zakona o ekstraprofitu, odmah po njegovom stupanju na snagu, priglašene su neustavnim, dok su npr. odredbe o zastarelosti bile u ozbiljnoj koliziji sa Zakonom o obligacionim odnosima. Delmično usled ovih, ali i drugih razloga, ovaj zakona podelio je sudbinu svog prethodnika iz 1974. godine. Od tih “drugih razloga” možda je ovde bio presudan nedostatak političkog kapaciteta tadašnjih vlasti, ali i nespremnost srpskog društva da se suoči sa korenitim društvenim promenama.
Prvi ozbiljan mehanizam za suprotsavljanje nezaknitom bogaćenju u srpskom zakonodavstvu ustanovljen je Zakonom o poreskom postupku i poreskoj administraciji iz 2002. godine, i to odredbama o unakrsnoj proceni poreske osnovice. Njegova primena, u tom delu, takođe je izostala iako za to nisu postajale vidljive prepreke, osim jedne veoma važne; nedostatak kapaciteta organa koji su zakon trebali da sporovedu. Ovome svakako treba dodati i nepostojanje političke volje da se krene u jedan takav društveni proces.
I tu naravno nije kraj nastojanja da se donošenjem novih zakona manifestuje “čvrsta rešenost” vlasti da stane na put nezakonitom bogaćenju. Pa tako umesto primene važećih odredbi o unakrsnoj proceni poreske osnovice, iz Zakonom o poreskom postupku i poreskoj administraciji, 2020. godine donet je nov Zakon o utvrđivanju porekla imovine i posebnom porezu, koji će izgleda ostati samo još jedna potvrda da je zakon mnogo lakše doneti nego sporvesti.
Tako su se u martu 2024. godine navršile četiri godine od kada je u Srbiji stupio na snagu Zakon o utvrđivanju porekla imovine i posebnom porezu, odnosno tri godine od kada je na snazi njegova izmenjena verzija, kao i podzakonski akti[2] koji omogućavaju njegovu primenu. Sve ovo uprkos činjenici što su, još od 2002. godine, na snazi zakonske odredbe o unakrsnoj proceni poreske osnovice iz člana 59. Zakona o poreskom postupku i poreskoj administraciji, zajedno sa odgovarajućim podzakonskim aktima[3], koje takođe omogućuju oporezivanje imovine spornog porekla.
Kako i jedan i drugi zakon omogućavaju oporezivanje imovine građana Republike Srbije koja je stečena iz prihoda koji su izmakli oporezivanju, može se sa sigurnošću reći da od marta 2021. godine u srpskom pravnom sistemu dva različita zakona uređuju slično[4], a ja bih rekao isto pitanje. Ovakva rešenja neminovno dovode do neprihvatljivog dvojnog poreskog režima.
Već od momenta kada je donet Zakon o utvrđivanju porekla imovine i posebnom porezu, uključujući tu i pozakonska akata[5] stoji dilema da li se ovaj zakona odnosi samo na “uvećanje imovine” za koju “fizičko lice ne može da dokaže da je steklo na zakonit način”, kako stoji u članu 1. tog zakona, ili se odnosi na sve prihode na koje porez nije plaćen, pa je iz takvih prihodan stečena imovina koja je predmet ovog zakona. U tom pogledu svakako su jasnije odredbe člana 59. Zakona o poreskom postupoku i poreskoj administraciji. Međutim, ovo je samo jedna od brojnih dilema vezanih za tumačenje i praktičnu primenu Zakona o posebnom porezu, koji se istina, usled tih ili nekih drugih (javnosti nepoznatih) razloga očigledno i ne primenjuje, ukoliko se izuzme jedan slučaj koji se pominjao u medijima. Ako se prihvati ona poznata narodna izreka “Jedan ko’ ni jedan“, onda mirne savesti možemo reći da se i ovaj zakon ne primenjuje. Time je i ovim zakonom nastavljena pola veka duga tradicija donošenja i (ne)sprovođenja zakona koji su trebali da se suprostave onima koji se se obogatili na nezakonit način.
Od same činjenice da se ne primenjuju ni Zakon o posebnom porezu ni odredbe o unkrsnoj proceni poreske osnovice iz Zakona o poreskom postupoku i poreskoj administraciji, važniji su razlozi zašto je to tako. Takvi razlozi su svakako brojni, od očigledne činjenice nedostataka kapaciteta poreske administracije, do nepoznanice kakve bi posledice po pravni poredak ostavila primena ovih dvojnih zakonskih rešenja.
Gledano sa aspekta ovih, trenutno važećih propisa, građani Republike Srbije čija bi imovina (i prihodi) bila predmet preispitivanja prema Zakonu o posebnom porezu, na imovinu koja prevazilazi zakonite prihode, platili bi porez po stopi od 75%, dok bi građani čija bi imovina bila predmet unakrsne procene prema odredbama člana 59. Zakona o poreskom postupoku i poreskoj administraciji, platili bi porez po stopi od 20% na imovinu, sledstvenio tome i prihode, koji do tog momenta nisu bili predmet oporezivanja.
Da poreska administracija u Republici Srbiji ima kapacitete da sprovodi zakone čije je sprovođenje u njenoj isključivoj nadležnosti, hipotetički gledano u gore opisanoj situaciji našla bi se dva građanina Republike Srbije čija bi imovina bila predmet preispitivanja prema dva različita, trenutno važeća, poreska propisa. Ovi propisi definitivno tretiraju oporezivanje iste kategorije poreskih obveznika, odnosno njihove imovine koja je stečena iz prihoda koji nisu bili predmet oporezivanja. Prema ta dva važeća zakonska propisa, o kojim je ovde reč, jedan građanin bi na istu osnovicu platio porez po stopi od 75%, a dok bi drugi, po identičnom poreskom osnovu, platio porez po stopi od 20%.?
Dok egzistiraju ovakva zakonska rešenja, po pravni poredak i pravnu sigurnost poreskih obveznika, možda je i najbolje (trenutno) rešenje; da se ne primenjuje ni Zakon o posebnom porezu, ni odredbe o unakrsnoj proceni poreske osnovice iz čl. 59. Zakona o poreskom postupku i poreskoj administraciji.
Međutim, iako se ne primenjuje, Zakon o posebnom porezu već je postigao efekat na koji možda ni zakonodavac nije računao. Za ove četiri godine nesprovođenja, Zakon o poreklu imovine značajno je podigao (inače već veoma visok) stepen pravne nesigurnosti poreskih obveznika u Republiciu Srbiji.
[1] Zakon o jednokratnom porezu na ekstra dohodak i ekstra imovinu stečene iskorišćavanjem posebnih pogodnosti (“Sl. glasnik RS” br. 36/2001)
[2] Uredba o načinu i postupku utvrđivanja vrednosti imovine i prihoda fizičkog lica i izdataka za privatne potrebe fizičkog lica (“Sl. glasnika RS” br. 23/2021 od 16.3.2021. godine)
[3] Pravilnik o načinu i postupku utvrđivanja poreske osnovice poreza na dohodak građana na neprijavljene prihode unakrsnom procenom (“Sl. glasnik RS” br. 61/2006 od od 18.07.2003. godine) i Pravilnik o obliku i sadržini prijave za evidenciju ukupne imovine u zemlji i inostranstvu
(“Sl. glasnik RS” br. 53/2003. od 20.05.2003. godine)
[4] Gordana ilić-Popov: “Poreski aspect unakrsne provere uvećenja imovine fizičkog lica u srpskom prevnom sistemu”, Beograd, 2023.
[5] Uredba o načinu i postupku utvrđivanja vrednosti imovine i prihoda fizičkog lica i izdataka za privatne potrebe fizičkog lica (“Sl. glasnika RS” br. 23/2021 od 16.3.2021. godine)